ચોસઠ કલા

ભારતીય સંસ્કૃતિમાં ચૌદ વિદ્યા અને ચોસઠ કલાનો ઉલ્લેખ છે, પ્રાચીન કાળથી અનેક કલાઓમાં પારંગત લોકો વિષે શાસ્ત્રો માં પણ ઉલ્લેખ છે, કલા મુખ્યત્વે બે પ્રકારની હોય છે. હસ્તકલા અને લલિતકલા. માટીકામ, શિલ્પકલા, સ્થાપત્ય કલા, વગેરે હસ્ત કલાઓ છે. જ્યારે નાટ્યકલા, સંગીતકલા, નૃત્યકલા વગેરે લલિતકલાઓ છે.
શાસ્ત્રોમાં જણાવેલ આપણી ચોસઠ કલા એકવાર જાણવા જેવી છે જે નીચે પ્રમાણે છે:

1	અભિધાન-કોશ	છંદો અને કાવ્યનું જ્ઞાન
2	સૂચીકર્મ	કપડાં સીવવાં
3	મેષ કુકકુટલાવક યુદ્ધ	ઘેટા, કુકડા અને લાવક પક્ષીઓને લડાવવા
4	પાનક રસરાગાસવયોજન	અનેક પ્રકારના અર્ક, આસવ, શરબત વગેરે બનાવવા
5	ભૂષણ-યોજના	વિવિધ આભૂષણોનું આયોજન કરવું
6	રૂપ્ય-રત્ન પરીક્ષા	સોના, ચાંદી અને રત્નો પારખવા
7	મણિરાગ-જ્ઞાન	રત્નોના રંગ પારખવા
8	ધાતુવાદ	કાચી ધાતુ ગાળી યંત્રો બનાવવા
9	આલેખ	કલ્પના અનુસાર ચીતરવું
10	તક્ષ્ણ	સુથાર તથા કડીયાનું કામ
11	ગંધયુક્તિ	સુગંધી પદાર્થો બનાવવા
12	યંત્ર-માતૃકા	યંત્ર-નિર્માણની કળા
13	વિશેષ-કચ્છેદ્ય	સંચા બનાવવા
14	પટ્ટિકા-વેત્રગણ-વિકલ્પ	દોરી કે નેતરથી રચના કરવી
15	આકારજ્ઞાન	ખાણમાંથી ધાતુનું શોધન કરવું
16	સૂત્રકર્મ	ભરતકામ
17	ચિત્ર શાકા પૂપભક્ષ્ય વિકાર-ક્રિયા	અનેક જાતના શાક, માલપૂંઆ વગેરે ભોજન બનાવવા
18	કર્ણપત્રભંગ	આભૂષણો બનાવવા
19	તાંડુલ-કુસુમાવલિ-વિકાર	ચોખા અથવા ફૂલો વડે ચોકની રચના કરવી
20	પુષ્પાસ્તરણ	ફૂલોના તોરણ અને સેજ બનાવવા
21	દશનવસાંગરાગ	દાંતો, વસ્ત્રો અને શરીરને રંગવાના સાહિત્ય બનાવવા
22	શયનરચના	પલંગ બીછાવવો
23	ઉદાક્ઘાત	ગુલાબદાન વાપરવાની ચતુરાઈ
24	સ્થાપત્ય	વાસ્તુ વિદ્યા
25	કેશ શેખરાપીડ યોજન	માથાના વાળમાં ફૂલો ગૂંથવા
26	નેપથ્ય યોગ	દેશ-કાળ અનુસાર વસ્ત્ર આભૂષણ પહેરવા
27	કૌચમાર યોગ	કદરૂપાને સુંદર બનાવવું
28	ઉત્સાહન	શરીર ચોળવું, માલીશ કરવું
29	કેશ-માર્જન	વાળમાં તેલ નાખી ઓળવાની આવડત
30	વસ્ત્ર ગોપન	કપડાંની સાચવણી
31	બાળક્રીડા-કર્મ	બાળકોની માવજત કરી તેમનું રંજન કરવું
32	ચિત્રયોગ	અવસ્થાને પરિવર્તન કરી બુઢા ને જુવાન બનાવવો
33	ઇન્દ્રજાલ	જાદુના પ્રયોગો કરવા
34	હસ્તલાઘવ	હાથચાલાકીના ખેલ કરવા
35	વૃક્ષાયુર્વેદ-યોગ	વૃક્ષોના સંવર્ધનની ક્રિયા જાણવી
36	માંલ્યગ્રંથન વિકલ્પ	દેવપૂજા માટે અને શરીર શોભા માટે ફૂલોની માળાઓ બનાવવી
37	શુકસારિકા-આલાપન	પોપટ અને મેનાને પઢાવવાં
38	છલીતક-યોગ	છલ કે ધૂર્તતા કરતા આવડવી
39	મણિભૂમિકા કર્મ	ઋતુ અનુસાર ઘર બનાવવું
40	આકર્ષણ-ક્રીડા	પાસા ફેંકતા આવડવું
41	વૈજયિકી વિદ્યાજ્ઞાન	વિજય મેળવવા માટે લડાઈની તાલીમ લેવી
42	ઉદકવાદ્ય	જલતરંગ બજાવવું
43	વાદ્ય	વગાડવું
44	નૃત્ય	નાચવું
45	નાટ્ય	નાટક કરવું
46	માનસી કાવ્યક્રિયા	મનમાં કાવ્ય કરી શીઘ્ર બોલવાની આવડત
47	નાટીકાખ્યાયિકા-દર્શન	નાટક વગેરે રંગમંચ દ્રશ્યો નિર્માણ કરવા
48	પ્રહેલિકા	ગૂંચવણભર્યા પ્રશ્નો કરી પ્રતિ-સ્પર્ધીને હમ્ફાવવો
49	ગીત	ગાવું
50	દુર્વાચકયોગ	કઠીન પદો – શબ્દોના અર્થ સમજવા
51	તર્કમર્મ	દલીલો કરવી
52	કાવ્યસમસ્યાપૂર્તિ	કવિતામાં પૂછેલ સમસ્યાની પૂર્તિ કરવી
53	પ્રતિમાલા	અંત્યાક્ષરી કહેવી
54	અક્ષરમુષ્ટિકા-કથન	કરપલ્લ્વીથી વાતો કરવી
55	મ્લેચ્છિતકલા-વિકલ્પ	વિદેશી ભાષાઓ જાણવી
56	દેશી ભાષા જ્ઞાન	દેશની પ્રાકૃત ભાષાઓ જાણવી
57	પુષ્પશકટિનિમિત્ત-જ્ઞાન	વાદળાની ગર્જના, વીજળીની દિશા વગેરે ઉપરથી વર્તારો જાણવા
58	પુસ્તકવાચન	સ્પષ્ટ રીતે પુસ્તક વાંચવું
59	પાઠ્ય	કોઈનું બોલતું સાંભળી નકલ કરવી
60	દ્યૂત વિશેષ	જુગાર રમવો
61	ક્રિયા-વિકલ્પ	ક્રિયાનો પ્રભાવ બદલવો
62	ધારણ-માતૃકા	સ્મરણશક્તિ વધારવી
63	વૈનાયકી વિદ્યા-જ્ઞાન	વિનયપૂર્વક વાત કરવાની આવડત
64	વૈતાલિકી વિદ્યાજ્ઞાન	રાગ, પાધ, પરખ, નાડી, ન્યાય, તરવું, તાન્તરવું, અને ચોરી કરવી – એ આઠ વિદ્યાનું જ્ઞાન