શિવ તાંડવ સ્તોત્ર

રાવણ શિવનો ભક્ત હતો અને શિવના રોજ દર્શન થાય એ હેતુથી તે કૈલાસ પર્વત ઉપાડીને પોતાના સ્થાને લઇ જવા માંગતો હતો. જ્યારે રાવણ કૈલાસ ગયો ત્યારે આમ ન કરવા માટે નંદીએ તેને ચેતવ્યો હતો પણ રાવણને પોતાના બળ પર અભિમાન હતું. અત્યાર સુધી જે વાંચવામાં આવ્યું છે તે મુજબ શિવે પગના અંગુઠાથી પર્વત પર એટલો ભાર મુક્યો કે રાવણને તેના બળનું અભિમાન ઓગળી ગયું. શિવ પાસે પોતે તુચ્છ છે તે તેને સમજાઈ ગયું.

આનું આધુનિક રૂપ જોઈએ.
એ નિર્વિવાદ વાત છે કે જ્યારે કોઈ વ્યક્તિ પોતાના સમાજમાં સર્વોત્તમ પદ પ્રાપ્ત કરી લે એટલે તેને અભિમાન ચડે છે. પણ સમય સમયનું કામ કરે છે અને તે પદમાં ક્ષીણતા આવે ત્યારે વ્યક્તિ એકલી પડી જાય છે, જ્યારે તે એકલતા અનુભવે ત્યારે તે માનસચિકિત્સક (psychiatrist પાસે જાય છે. તે તેને જાત જાતના નુસ્ખાઓ સૂચવે છે, મોંઘી દવાઓ આપે છે અને તે તેનો પૂરેપૂરો લાભ ઊઠાવે છે. પણ અંતે તે એકલી વ્યક્તિ એકલતા જ અનુભવે છે.

ક્લાયણકારી શિવે રાવણની પરિસ્થીતિ જોતા તાંડવ નૃત્ય શરૂ કર્યું. આ એ સૂચવે કે શિવ કોઈની સાથે ભેદભાવ નથી કરતા. તેની સામે માથું નમાવરનું શિવ હંમેશા કલ્યાણ કરે છે. એ ચોક્કસ કહી શકાય કે કદાચ રાવણ જ એવો ભાગ્યશાળી માનવ હતો જેને શિવનું તાંડવ જોવાનું સૌભાગ્ય પ્રાપ્ત થયું હતું. તાંડવ જોતા રાવણ શિવને પોતાની વ્યથા જણાવે છે. સ્તોત્રની શરૂઆત શિવજીની જટાથી થાય છે –કેમ? તમે જયારે કોઈ વસ્તુ ઉપાડવા નીચે વળો અને તે બહુ જ ભારે હોય અને તમે સીધા થાવ ત્યારે તે વસ્તુ પાસે ઊભેળી વ્યક્તિનાં મસ્તક પર તમારી નજર પહેલી પડે. આધુનિક યુગમાં પણ આ સ્તોત્ર એટલું જ અસરકારી છે જો કોઈ તાંડવ કરતા શિવજીનું ધ્યાન કરી શકે તો. તે માટે સ્તોત્રમાં રાવણ શું કહે છે તે જાણવું જરૂરી છે. એટલા માટે જ કોઈ ટીકા ટીપ્પણી વિના જ રાવણના વિચારો રજુ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે.

છેલી બે પંક્તિઓ રાવણે ઉચ્ચારેલી હોય તેવું લાગતું નથી. કદાચ એ શક્ય છે કે કોઈ ભક્તએ પાછળથી ઉમેરીને સ્તોત્ર પોતાના માટે કે બીજા શિવભકતો માટે તૈયાર કર્યું હોય.

जटाटवीगलज्जलप्रवाहपावितस्थले गलेवलम्ब्यलम्बितां भुजङ्गतुङ्गमालिकाम्‌।
डमड्डमड्डमड्डमन्निनादवड्डमर्वयं चकारचण्डताण्डवं तनोतु नः शिवो शिवम्‌ ॥1॥

ગાઢા જગં લ જેવી જટા માંથી વહેતી પવિત્ર ગંગા નદીનું જળ તે પવન સ્થળને પવિત્ર કરે છે. જેના ગળાના આધારે ફણીધર માળાની જેમ લટકે છે તેના ડમરુંનો દમત દમત દમતનો નાદ ગુંજે છે જેના તાલ પર તે શિવ ઉદ્દામ તાંડવઃ કરે છે. હે શિવ! તમારા તાંડવના સ્પદનો અમારી તરફ પહોંચે:

From the matted hair like a deep forest, cascades the sacred water of Ganges River which sanctifies this holy place. Supported by his neck, the great snake hangs like a lofty garland. The Damru weaves the sound of Damad. Damad, Damad, Damad and on that beat Shiv performs a passionate Tandav dance. May the vibrations of Tandav extend to us O Lord Shiva! [1]

जटाकटाहसंभ्रमभ्रमन्निलिंपनिर्झरी विलोलवीचिवल्लरी विराजमानमूर्धनि।
धगद्धगद्धगज्ज्वलल्ललाटपट्टपावके किशोरचंद्रशेखरे रतिः प्रतिक्षणं ममं ॥2॥

જટામાં રહેલી ગંગા નદી શિવજીના મસ્તકની સાથે ગોળ ગોળ ફરે છે. શિવજીનું કપાળ ઝગમગ થાય છે અને કપાળ પર રહેલી મોટા વેલા જેવી લટો પણ બેકાબુ બનીને આમતેમ લહેરાય છે. શિવજીના મસ્તક પર રહેલો બાલચદ્રં મનને પ્રફુલ્લિત કરે છે.

The Ganges River, contained within the caldron of matted hair on the head is also whirling with the whirling of the head. The strands of the matted hair, present on the forehead and resembling large creepers, are also waving wildly and the surface of the wide forehead is shining. The Young Crescent Moon on the head fills every moment of mine with joy. [2]

धराधरेंद्रनंदिनी विलासबन्धुबन्धुरस्फुरद्दिगंतसंतति प्रमोद मानमानसे।
कृपाकटाक्षधोरणीनिरुद्धदुर्धरापदि क्वचिद्विगम्बरे मनोविनोदमेतु वस्तुनि ॥3॥

આ ધરાના ઘણી સાથે પર્વતરાજની દીકરી, એમની વ્હાલી પત્ની, તાંડવઃ નૃત્યમાં જોડાય છે. તેમનું સુંદર નૃત્ય ક્ષિતિજને ઝગમગતું કરી દે છે અને સૌના મનને આનંદથી ભરી દે છે. તેમના દયાદૃષ્ટિથી સત્વર બધા જ દુઃખો અને અંતરાયો નાશ પામે છે. કોઈક વાર સ્વર્ગસુખ પામવા માટે તો દિગંબર અવસ્થામાં જ નૃત્ય કરે છે

The Lord of the Earth and his dearest consort,- the daughter of the Mountain- joins the dance, their beautiful dance sets the horizon aglow and fills the minds of the progeny with pleasure. His compassionate glance immediately neutralises obstacles and danger. Sometimes desirous of bliss, he dances this Tandav stark naked. [3]

जटाभुजंगपिंगलस्फुरत्फणामणिप्रभा कदंबकुंकुमद्रवप्रलिप्तदिग्वधूमुखे।
मदांधसिंधुरस्फुरत्वगुत्तरीयमेदुरे मनोविनोदद्भुतं बिंभर्तुभूतभर्तरि ॥4॥

પીળાશ પડતા લાલ ફણીધરનાં મસ્તક પર રહેલા નાગમણીનો પ્રકાશ શિવજીના ચહેરાને પ્રકાશિત કરે છે. તેમનો ચહેરો સૂર્યોદય સમયે ઉગતો દિવસ હોય તેવો, નવવધૂના હળદર અને કંકુથી લીપેલાં ચહેરા જેવો લાગે છે. ઉન્મત્ત હાથીના સુંવાળા ચર્મથી બનેલું ઉપવસ્ત્ર સ્ફુરણ પામે છે જે શિવજીને આનંદ આપે છે અને શિવને આશ્ચર્યચકિત કરે છે. તેમની આ લીલા જોઈને મારુ મન પ્રફુલ્લિત થાય છે.

The jewel on the hanging head of the yellowish red snake is illuminating the face of the maintainer like a newly-wed bride’s face smeared with turmeric and vermilion, the upper garment of soft skin of an infatuated elephant is visibly throbbing and delighting the amazing upholder. This amazing act of the sustainer delights my mind.[4]

सहस्रलोचनप्रभृत्यशेषलेखशेखर प्रसूनधूलिधोरणी विधूसरांघ्रिपीठभूः।
भुजंगराजमालयानिबद्धजाटजूटकः श्रियैचिरायजायतां चकोरबंधुशेखरः ॥5॥

સહસ્ત્ર લોચનધારી અને અન્યો એક અતૂટ રેખા રચે છે જે ફૂલોની માલા જેવી છે જે પૃથ્વી પર ધૂળથી ખરડાયેલા પગનો મુખ્ય આધાર છે.તેની જટા અને બાંધેલી લટો ભુજંગરાજની માળાથી કલ્યાણકારી બને છે અને શ્રેયસ્કર શિવની સુંદરતા વધારે છે. મસ્તક ઉપર રહેલા ચન્દ્રની ચકોર સાથે મિત્રતા સદા રહેશે.

The thousand eyed and others are forming an uninterrupted line of heads like flowers which is the basis on the earth of dust covered feet. His matted hair and bound strands are graced by the garland of the King of Snakes. The beauty and auspiciousness of the sustainer is enhanced. The friendship of the Moon on the head with the bird Chakor may last forever. [5]

ललाटचत्वरज्वलद्धनंजयस्फुलिङ्गभा निपीतपंचसायकंनमन्निलिंपनायकम्‌।
सुधामयूखलेखया विराजमानशेखरं महाकपालिसंपदे शिरोजटालमस्तुनः ॥6॥

તેમનું કપાળ ઝળહળતી વેદી જેવું છે. લક્ષ્મી પર વિજય મેળવનારના કપાળમાંથી તણખા સતત ઝરે છે. મસ્તકમાં રહેલી અગ્નિ ફેલાય છે. સર્વે દેવો દેવોના દેવને પ્રણામ કરે છે. મહાન કપાલી શિવજી, જેઓએ લક્ષ્મી પ્રાપ્ત કરી છે અને જે તેની મસ્તકની જટામાં વસે છે, તે મસ્તકમાં રહેલી અમૃતધારનું કિરણ અમને પહોંચે.

His forehead is like an blazing altar, The conqueror of wealth is emitting sparks and is constantly sparkling blaze of sparks, fire imbibed in the head spreads out. Bowing supernatural beings prostration before The Leader of the Gods, May the nectar, the ray of light, present on the head of The Greatest of Kaapaalis Lord Shiva, who has accomplished prosperity and is contained in matted locks on the head, reach to us. [6]

करालभालपट्टिकाधगद्धगद्धगज्ज्वलद्धनंजया धरीकृतप्रचंडपंचसायके।
धराधरेंद्रनंदिनीकुचाग्रचित्रपत्रकप्रकल्पनैकशिल्पिनी त्रिलोचनेरतिर्मम ॥7॥

ધગ ધગ ધગ ધગ સાથે કપાળમાંથી નીકળતી તે પ્રંચડ અગ્નિ કપલને ચમકદાર બનાવે છે. હે લક્ષ્મીને જીતનાર, ફક્ત એકના એક જ ત્રિનેત્ર કલાકાર, તમે અગ્નિની આહુતિ આપવા પાંચ તીર તૈયાર કર્યા છે જે છૂટવા માટે તૈયાર છે, હે ત્રિલોચન શિલ્પકાર તમે તરત નજરે પડતી પર્વતની દીકરીના સ્તનની ઊંચી કરેલી ડીટીથી પૃથ્વી પર આકૃતિઓ દોરવા તૈયાર ચો તે જોઈને મારુ હ્ર્દય ખુશ થાય છે

The formidable sheen of the Surface of His Forehead is burning with the sound – Dhagad, Dhagad, Dhagad, Dhagad O conqueror of wealth, the one and only three eyed artist, you are ready to perform the oblation of fire of five arrows which are ready to be discharged by raising the Mountain king’s daughter (Ganga the river) with a conspicuous nipple ready to draw figures on the Earth. This delights my heart. [7]

नवीनमेघमंडलीनिरुद्धदुर्धरस्फुरत्कुहुनिशीथनीतमः प्रबद्धबद्धकन्धरः।
निलिम्पनिर्झरीधरस्तनोतु कृत्तिसिंधुरः कलानिधानबंधुरः श्रियं जगंद्धुरंधरः ॥8॥

ગોળગોળ ફરતા નવા તાજા વાદળો ધ્રૂજે છે પણ વરસતા નથી, રાત્રિનો નવો ચન્દ્ર ગૂંચવાયેલી ગાંઠ જેમ આપણા ગલે બંધાયેલો છે. શરીર પર ગંગાને ધરનાર, તમે પોલાણમાં હાથીને છુપાવ્યો છે. અર્ધચંદ્રાકાર ધારણ કરનાર મનોહર સંદેશવાહક, સમૃદ્ધિ આપનાર, હે જગતને ધારણ કરનાર.

A gathering of New circular clouds, shaking and holding back, the New Moon of the night, bound with a knot around the neck, You the holder of sacred river on your body, you hide an elephant in the hollow. The pleasant bearer of the Crescent moon, granter of prosperity, O bearer of the universe. [8]

प्रफुल्लनीलपंकजप्रपंचकालिमप्रभा विडंबि कंठकंध रारुचि प्रबंधकंधरम्‌।
स्मरच्छिदं पुरच्छिंद भवच्छिदं मखच्छिदं गजच्छिदांधकच्छिदं तमंतकच्छिदं भजे ॥9॥

અખિલ સૃષ્ટિના અંધકારમાં ભૂરું કમલ ખીલી ઉઠયું છે અને પ્રકાશ આપે છે, ગલે ઈજાનું લક્ષણ છે તે પોતાની મરજીથી થયું છે. સ્મરણો અંત લાવનારને, ત્રિપુરનો અંત લાવનારને, નગરીઓનો અંત લાવનારને, ભવોનો અંત લાવનારને, દક્ષના યજ્ઞનો અંત લાવનારને, ગજસુરનો અંત લાવનારને, અંધકાસુરનો અંત લાવનારને, યમદેવનો અંત લાવનારને હું ભજું છું.

In the pitch black darkness of the universe, the blue lotus is blooming and glowing, the manifestation tied to the neck and hanging around his neck is by his own choice. I worship the terminator of Smara (Kamadeva-God of Love) terminator of (Tri) Puras (owner of three castles), terminator of world’s cruel epochs, terminator of Makha (sacrificial oblation Daksha), and terminator of Gajasur (a huge evil person): terminator of Andhakasur (darkness): terminator of Yamadeva (the God of death) [9]

अखर्वसर्वमंगला कलाकदम्बमंजरी रसप्रवाह माधुरी विजृंभणा मधुव्रतम्‌।
स्मरांतकं पुरातकं भावंतकं मखांतकं गजांतकांधकांतकं तमंतकांतकं भजे ॥10॥

તમે સર્વે માટે, કદીએ ન ઘટનાર કલ્યાણકારી સદભાગ્યનું ઉગમસ્થાન છો, તમે જ બધી કલાઓનું ઉગમસ્થાન છો જેને તમે કદમ્બના ખીલેલા ફૂલોની જેમ વ્યક્ત કરો છો. તમેજ સ્મરનો નાશ કરનાર, ભવોનો નાશ કરનાર, દક્ષનો નાશ કરનાર ગજાસુર અને અંધકનો નાશ કરનાર અને યમને કાબુમાં રાખનાર છો. હું તમને પુજુ છું, હે સર્વને શમાવનાર, અડગ, કલ્યાણકારી, કલાત્મક, ખીલેલા કદંબ અને મંજરીના ફૂલોની જેમ જેમાંથી શુદ્ધ આનંદ વહે છે જે બધે ફેલાય છે અને તે આનંદ મીઠાશભર્યો છે.

Thou art the undiminishing auspicious source of welfare for all and a source of all Arts which thou manifest like a blossom of Kadamb flowers. Thou art the Destroyer of God of love Smar, Destroyer of worldly existence, Destroyer of sacrificial festival of Daksha, Destroyer of Gajasur and Andhak, restrainer of Yama (god of Death), I revere thee, the encompassing, unshakeable, auspicious, artistic, like a blossom of Kadam and Manjari flowers from which flows the essence of charm that is flaring out and it is covered with
sweetness. [10]

जयत्वदभ्रविभ्रमभ्रमद्भुजंगमस्फुरद्धगद्धगद्विनिर्गमत्कराल भाल हव्यवाट्।
धिमिद्धिमिद्धिमिध्वनन्मृदंगतुंगमंगलध्वनिक्रमप्रवर्तित: प्रचण्ड ताण्डवः शिवः ॥11॥

જયજયકાર, જેની ભમર આગળ પાછળ હલે છે ને ફૂંફાડા મારે છે
વિશાળ કપાળમાંથી સ્વાહા થતી આહુતિ સતત ફેલાય છે
સતત મોટા મૃદંગના કલ્યાણકારી ક્રમશ
ધીમીદ ધીમીદ ધીમીદનાદ સાથે શિવનું ઉદ્ગમ તાંડવઃ

Whirling and moving eyebrows, His Lordship, like an emanating snake breath expressed, an oblation from his formidable forehead with the resonating sequential Sound (Dhimid), Sound (Dhimid), Sound (Dhimid), from the lofty Mridangam, (wooden double-headed drum) , it was an auspicious sound, which resonated passion through the frantic dance of Shiva. [11]

दृषद्विचित्रतल्पयोर्भुजंगमौक्तिकमस्रजोर्गरिष्ठरत्नलोष्ठयोः सुह्रद्विपक्षपक्षयोः।
तृणारविंदचक्षुषोः प्रजामहीमहेन्द्रयोः समं प्रवर्तयन्मनः कदा सदाशिवं भजे ॥12॥

હે વિશાળ હૃદયવાળા, હું સર્પની માળા અને મોતીની માળા, કિંમતી રત્ન અને માટીના ઢેફાં, મિત્ર અને શત્રુ, સામાન્ય આખો અને કમળનેત્ર, પૃથ્વીના સામાન્ય પ્રજાજનો અને પૃથ્વીપતિ વચ્ચેનો ભેદ ક્યારે સમજી શકીશ, હું ક્યારે એવું મન મેળવી શકીશ જે તટસ્થ અને નિષ્પક્ષપાત હોય, ક્યારે અને કેવી રીતે મારા પ્રભુ?

O large-hearted, when will I perceive the difference between a garland of snakes and a garland of pearls, a most precious, gem and a heap of clay, a friend and opponent, ordinary eyes and a lotus eyes, common people of the Earth and the Emperor of the Earth, when will I acquire a mind that is neutral (Having no personal preference or bias) when and how my, Lord. [12]

कदा निलिंपनिर्झरी निकुञ्जकोटरे वसन्‌ विमुक्तदुर्मतिः सदा शिरःस्थमंजलिं वहन्‌।
विमुक्तलोललोचनो ललामभाललग्नकः शिवेति मंत्रमुच्चरन्‌ कदा सुखी भवाम्यहम्‌ ॥13॥

હે કલ્યાણકારી! જ્યાં નદી ગાઢ જંગલની બખોલમાં વસે છે, હું ક્યારે દુષ્ટ વિચારોથી મુક્ત થઈશ, હું સદા મારા જોડેલા હાથ મસ્તક પર રાખીને પ્રાર્થના કરું છું, હું ક્યારે અસ્થિરતાથી છુટકારો પામીશ? હે કલ્યાણકારી શિવ, મંત્રોચ્ચાર કરનાર શિવ હું ક્યારે સુખી થઈશ?

O The Auspicious one, where the river resides in the hollow forested bush, when will I be freed from sinful thoughts, I forever, keeping my folded hands on forehead, when will I be freed from restless eyes? The Auspicious one Lord Shiva, uttering mantras , When will I be happy? [13]

इमं हि नित्यमेव मुक्तमुक्तमोत्तम स्तवं पठन्स्मरन्‌ ब्रुवन्नरो विशुद्धमेति संततम्‌।
हरे गुरौ सुभक्तिमाशु याति नान्यथागतिं विमोहनं हि देहनां सुशंकरस्य चिंतनम्

पूजावसानसमये दशवक्रत्रगीतं यः शम्भूपूजनपरम् पठति प्रदोषे।
तस्य स्थिरां रथगजेंद्रतुरंगयुक्तां लक्ष्मी सदैव सुमुखीं प्रददाति शम्भुः ॥14॥

આ રીતે, દરરોજ, પૂજાની સમાપ્તિ પછી મૌન તોડીને રાત્રીના પહેલા ભાગમાં, જો
કોઈ આતુરતાપૂર્વક અને સતતપણે, ભક્તિભાવે અને કોઈ બીજા હેતુ વગર હંમેશાં ભોળપણથી દયાને માટે આજીજી કરે અને આત્મતત્ત્વનું એક ચિત્તથી ચિંતન કરે
જય હો ગૂરૂ ભક્તિભાવ સાથે મારી ગતિ હો તે જ પ્રાથર્ના, આપનું આ ચિંતન મારા દેહમાં રહેલા આત્માનો જે સંતાપ છે તેનું નિવારણ કરવા માટે જ છે.

પૂજા પૂરી થયા બાદ આ દશવક્ર ગીત  રાત્રિના પહેલા ભાગમાં શિવસ્થાન પર પાઠ કરવાથી
ત્યાં હાથીના રથ પર સુંદર લક્ષ્મી જાતેજ શિવને અખૂટ સમૃદ્ધિનું નૈવેદ ધરવા આવશે.

Like this, every day, by breaking silence, if one earnestly and uninterruptedly, with great devotion in religious meditation, and without another motive constantly recites to converse with Him in innocence and compassion for the embodied souls and meditates on Shanker. At the time of conclusion of reverence, if one recites this in the first part of the night in that place then beautiful Laxmi herself will come in on its chariot of elephant together with the deities offering prosperity to Shambhu. [14]

॥ इति रावणकृतं शिव ताण्डव स्तोत्रं संपूर्णम्‌ ॥

સૌજન્ય અનુવાદ અર્થ : ઉપેન્દ્ર દવે