દિલાવરી ની વાર્તા
દેવળિયા ગામના ઝાંપામાં ફાગણ વદ એકમના પ્રભાતે ધુળેટી રમાઈ રહી છે. વચ્ચે દરબાર મંદોદરખાનનો આઠ વરસનો દીકરો, અને કોરેમોરે ગામ આખાના હેડીહેડીના જુવાનો છે. આગલે દિવસે હુતાશણીનું પરબ હતું એટલે લીલા,પીળા ને કેસરિયા રંગમાં સહુ ગરકાવ હતા. તમામને અંગે પચરંગી છાંટણા દીપતા હતા. પણ આજ તો પડવો એટલે ઘેરૈયા માઝા છાંડી ગયા છે. ગાંડાતૂર બનીને એકબીજાને રોળવામાં ગુલતાન છે. ધુળેટીનું તો પરબ જ મૂળ ગાંડું-અને એમાંય ગામડાની ધુળેટીઃ કાળો કોપ!
“એલા ભઈઓ! કો’ક ઊજળે લૂગડે મે’માન વયો આવે.”એક ઘેરૈયાએ પાદરમાં નજર નાખીને ચસકો કર્યો.
“એલા મે’માનને કોઈ છાંટશો મા!” બીજાએ મર્મમાં કહ્યું.
“અરે, મે’માનને કાંઈ રોળ્યા વગર રહેવાય! એ ક્યાંથી હાથ આવે?”
“સાચું! સાચું!… મે’માનને રોળો!… ગોઠય માગો!… રોળો!”એવા રીડિયા ઊઠયા, અને ઘેરૈયાએ મુસાફર સામે દોટ દીધી.
ધોળું બાસ્તા જેવું પાસાબંધી કેડિયું,પગને કાંઠે ત્રણ-ત્રણ ડોરણાંવાળી પકતી ચોરણી ઉપર બગસરાની ગરેડી કોરની પછેડીની ભેટ અને બગલમાં દબાવેલી એક ફાટેલતૂટેલ મ્યાનવાળી તરવાર, કેડે કોઇક કાળાંતરની જૂની કટારી એવો દાઢીમૂછના ઘાટા કાતરાવાળો મહેમાન ચાલ્યો આવે છે. વસંત ઋતુમાં વનવગડે આંબાના મોરમાંથી વછૂટતી ફોરમો લેતો લેતો,કેસૂડાંનાં ફૂલની ચૂંદડી જાણે વનરાઈએ ઓઢી લીધી હોય એવા શણગાર જોતો,છતાં પોતાને તો હુતાશણીનો જરાય હુલ્લાસ નથી એવો એ આદમી જે ઘડીએ ઘેરૈયાની લગોલગ આવ્યો તેવી જ ચીસ પાડી ઊઠયો કે”મને રોળશો મા! ભલા થઈને મને છાંટશો મા! તમારે પગે લાગું!”
પરોણે ના પાડી તેમ ઘેરૈયાઓને ઊલટાની વધુ ચાનક ચડી. બમણા-ત્રમણા ચડે ભરાઇને સહુ બોકાસાં પાડવા લાગ્યાં”હાં ખબરદાર! મે’માનને ઓળખાય જ નહીં એવા વહરા ચીતરી મેલો! લાવો મશ ને ગારો.”
જોતજોતાંમાં તો ધૂળ ઊડવા મંડી ઘેરૈયાએ એકસામટી ઝપટ કરી. મહેમાન તો’જાળવી જાવ!’ ‘જાળવી જાવ!’કરતો પાછો હઠવા લાગ્યો. પણ જુવાનો’આંબું આંબુ!’થઈ રહ્યા,એટલે એ ગાંડા ટોળાને પોતાનાથી છેટું રાખવા મહેમાને પોતાની તરવાર કાખમાં દબાવી હતી તે એમ ને એમ મ્યાન સોતી આડી વીંઝવા માંડી. ઘેરૈયા ચસકા કરતા ઉપર પડવા જાય. પોતે બબ્બે કદમ પાછો હઠતો જાય ને’રે’વા દ્યો!’ ‘રે’વા દ્યો!’કરતો જાય. ધૂળની ડમરી ઊડે છે એટલે પોતે કાંઈ જોઈ શકતો નથી. એ રીડિયારમણ, એ ચસકા, એ કાલાવાલા,એ તરવારનાં ઝાવાં અને એ ધૂળની આંધીનો કોઈ અનોખો જ મામલો જામી પડયો. એમાં અચાનક ધબ દઇને કોઇક પડયું.
“અરે,ગઝબ થયો!… કુંવર પડયા! કુંવરને વાગ્યું!… કુંવર જોખમાણ!”એવી બૂમ ઊઠી.
મુસાફર ચોંક્યો. એ ભાન ભૂલી ગયો અને ભાગ્યો. ઊભી વાટે સીમાડે હડી કાઢી. શું થયું એ જોવા કે પૂછવાની વેળા ન રહી. પાછું વાળીને નજર નાખવાની પણ હામ નહોતી. પોતાના હાથમાં તરવાર પકડી છે એની શી દશા થઈ છે તે નીરખવાનું પણ ભાન નથી. કોઈ ગાંડો જાણે દોડયો જાય છે.
આંહીં ઝાંપામાં તો કેર થઈ ગયો છે. કુંવરને બરાબર ગળાની ભૂંગળી ઉપર તરવારનો વાઢ પડયો છે. લોહીનું ખાબોચિયું ભરાઈ ગયું,અને ઘડી-બે ઘડીમાં તો એની નાડ રજા લેશે એવું થઈ ગયું.
પલકમાં તો માણસો ડેલીએ દોડયા. કાવા કસુંબામાં આખો ડાયરો ઘેઘૂર છે. દરબાર મંદોદરખાન જાતના હતા મોલેસલામ,પણ અસલ તો રાઠોડ રજપૂતની ઓલાદ. એક જ ગામડાનો ધણી વાટકીનું શિરામણ કહેવાય પણ પેટ બહુ મોટું એટલે ફૂલની સુવાસ પામીને જેમ ભમરા વીંટાય તેમ કારીગરો, નટવાઓ, કવિઓ,ગાવણાં-બજાવણાં કરનારાઓ તમામ મોટી આશાએ આજ વરસ દિવસના ઊજળા પરબ ઉપર દેવળિયાની ડેલીએ સમાતા નથી. ત્યા રંગમાં ભંગ પડયોઃ રાડ ગઈ કે કુંવરને માર્યો.
રૂપિયા બે હજારની રોઝડી ઘોડીઃ ભાગતાં હરણાની સાથે ભેટા કરનારી. સાથળ હેઠે તરવાર દબાવીને રોઝડીને ડચકારી જાણે તીર છૂટયું.
મહેમાન દોડયો જાય છે ત્યાં ડાબા સંભળાણા થંભી ગયો. પાછો ફરીને જોતાંની વાર જ જાણી લીધું કે પોતાનો કાળ આવી પહોંચ્યો. હવે પોતે પગપાળો તે ભાગીને કેટલેક જશે? આમેય મરવું તો છે જ,માટે હવે ચીંથરાં શીદ ફાડવાં?
ઊભો રહ્યો. બોલીને તો કાળને અટકાવાય એવું રહ્યું નથી. ખુલાસો કરવાનો વખત નથી રહ્યો. એટલે સામા ઊભા રહીને આ મુસાફરે પોતાની તરવાર પોતાને જ ગળે માંડી.
અસવાર એ સમસ્યાને સમજી ગયો, એણે રોઝડીને થંભાવી આઘેથી પૂછયું.
“કોણ છો?”
“ચારણ.”
“શા માટે આવ્યો’તો?”
“કાળનો બોલાવ્યો. ભેંસ્યું બધી મરી ખૂટી… છોકરું છાશરાબ વગર રોવે છે…નો’તો આવતો પણ ચારણ્યે ધકેલ્યો-મંદોદરખાનની વાસના માથે.”અવાજ તૂટક તૂટક નીકળે છે.
“કુંવરને તેં માર્યો?”
“ઈશ્વર જાણે!”ચારણે આભ સામો હાથ કર્યો”મને ખબર નથી. હું તો એટલું જ જાણું છું કે મારે ડેલીએ આવવું હતું. ચીંથરાં પહેર્યાં હશે તો ભૂંડો દેખાઇશ એમ માનીને ભેળી લૂગડાંની એક કોરી જોડય હતી તે ગામ બહાર બદલાવી. ઘેરૈયા મને રોળવા આવ્યા. મેં એમાંથી ઊગરવા મ્યાનમાં બીડેલી તરવાર વીંઝી. મ્યાન ક્યારે નીકળી પડયું તેની મને એ ધૂળની આંધીમાં ખબર નથી રહી.”
આટલી વાત થાય છે ત્યાં તો પછવાડે ગોકીરા સંભળાયા. કાળી ચીસો પાડતું ગામ આખું હલકીને ચાલ્યું આવે છે.
મંદોદરખાને રોઝડીને માથેથી રાંગ છાંડી, પોતાની તરવાર આઘેરી ફગાવી દીધી અને પછી સાદ કર્યોઃ”ગઢવા, આંહી આવ. આ લે.”
“શું?”
“આ મારી ઘોડી આપું છું. ચડીને ભાગવા માંડ.”
મંદોદરખાન દોડયો. ચારણને બાવડે ઝાલીને રોઝડી પર બેસાર્યો. અને વાંસેથી રોઝડીને ડચકારી.
પૂંછનો ઝુંડો માથે કરતી ઘોડી ગઈ. જોતજોતામાં તો અલોપ થઈ.
“માળો લોંઠકો આદમી! મને જીતવા ન દીધો, ને ઘોડી લઈ ગયો!”
“અરે, રાખો રે રાખો,બાપુ!” વસ્તીએ ખીજાઈને કહ્યું: “ઠાલા મૂરખ શું બનાવો છો અમને?સાત ખોટનો એક દીકરો-એના મારાને ઊલટો ભગવ્યો?”
“લ્યો, હવે જાતી કરો.”દરબારે શાંતિથી જવાબ વાળ્યો.
“જાતી શું કરે! એને પાતાળમાંથી પણ ગોતી કાઢશું.”
“ભાઈ!”મંદોદરખાન બોલ્યાઃ”તમે તે કાંઈ દીવાના થયા?એણે શું મારા દીકરાને જાણીબૂઝીને માર્યો’તો?એને ઘેર એવા કેટલા દીકરા ભૂખે મરે છે, જાણો છો?કોડભર્યો એ મારે ઉંબરે આવ્યો. અને દૈવગતિએ દીકરો મર્યો એ તો ખુદાતાલાની મરજી! હું આજ ઊજળે દિવસે મારા સીમાડા માથે સામી હત્યા વહોરું? હાલો,બેટાની મૈયત કાઢીએ.”
હસતે મુખે બાપે દીકરાને દફનાવ્યો.
– ઝવેરચંદ મેઘાણી
સૌરાષ્ટ્રની રસધારમાંથી સાભાર
